หน่วยการเรียนรู้ วิชาพระพุทธศาสนา หน่วยที่ 4
เรื่อง ความรู้เรื่องพระไตรปิฎก
ชั้นมัธยมศึกษาปีที่ 2 ภาคเรียนที่ 2
เวลาเรียน 2 สัปดาห์ 3 คาบ
ผลการเรียนรู้ที่คาดหวัง นักเรียนมีความรู้ ความเข้าเกี่ยวกับความเป็นมาของพระไตรปิฏก เห็นความสำคัญของพระไตรปิฎก สามารถสาระที่ได้รับจากพระไตรปิฎกไปเป็นแนวทางแห่งการดำเนินชีวิตได้
สาระการเรียนรู้
1. ความเป็นมาของพระไตรปิฎก
พระไตรปิฏก คือ คัมภีร์หรือตำราหลักของพระพุทธศาสนา หมายถึงคัมภีร์หรือตำราทางพระพุทธศาสนาที่บรรจุและรวบรวมหลักคำสอนทางพระพุทธศาสนาทั้งหมดที่มีบันทึกไว้ โดยได้จัดเป็นหมวดหมู่ ฉบับภาษาบาลีอักษรไทยมี 45 เล่ม เท่ากับพรรษาของพระพุทธเจ้า ฉบับแปลเป็นภาษาไทย มี 80 เล่ม เท่าพรรษาของพระพุทธเจ้า แบ่งออกเป็น 3 ปิฎกหรือหมวด ได้แก่.-
หมวดที่ 1 เรียกว่า วินัยปิฎก (พระวินัย) ว่าด้วยวินัยหรือศีล คือระเบียบวินัย ของภิกษุและภิกษุณี มีทั้งหมด ๘ เล่ม ตั้งแต่เล่มที่ 1 ถึง เล่มที่ 8 มีหลักคำสอนทั้งหมด 21000 พระธรรมขันธ์ (หัวข้อธรรม)
หมวดที่ 2 เรียกว่า สุตตันตปิฎก (พระสูตร) ว่าด้วยพระธรรมเทศนาโดยทั่วไปของพระพุทธเจ้าและพระสาวก มีประวัติและท้องเรื่องประกอบ มีทั้งหมด ๒๕ เล่ม ตั้งแต่เล่มที่ ๙ ถึง เล่มเล่มที่ 33 มีหลักคำสอนทั้งหมด 21000 พระธรรมขันธ์
หมวดที่ 3 เรียกว่า อภิธรรมปิฎก (พระอภิธรรม) ว่าด้วยหัวข้อธรรมะล้วนๆ ไม่มีประวัติ และท้องเรื่องประกอบ
มีทั้งหมด 12 เล่ม ตั้งแต่เล่มที่ 34 ถึง เล่มที่ 45 มีหลักธรรมทั้งหมด 42000 พระธรรมขันธ์
ในพระไตรปิฎก 45 เล่มนั้น แต่ละหมวด จะประกอบด้วยหมวดย่อยไปอีกแตกต่างกันออกไปตามเนื้อหาและเรื่องราวที่เกิดขึ้น
พระไตรปิฎก เดิมเรียกว่า พรหมจรรย์ ในสมัยพระพุทธเจ้าจดจำกันมาโดยวิธีมุขปาฐะ (ปากเปล่า) ซึ่งมีพระสงฆ์ที่ช่ำชองในแต่ละหมวด ในด้านพระวินัย ถือว่าพระอุบาลีเป็นผู้ทรงจำได้มากและนำมาถ่ายทอด ในด้านพระสูตร พระอานนท์ถือว่าเป็นผู้จำได้มากนำมาถ่ายทอด ส่วนพระอภิธรรมปิฎก ถือว่าพระสารีบุตรเถระ เป็นผู้สืบทอดมา หลังจากพระพุทธองค์ปรินิพพานแล้วก็ยังไม่มีพระไตรปิฎก มีเพียงพระธรรมวินัยเท่านั้น พระสงฆ์จึงจัดให้มีการสังคายนารวบรวมหลักคำสอนเป็นหมวดหมู่และจารึกเป็นลายลักษณ์อักษรภาษาบาลีลงในใบลาน โดยพระรักขิตมหาเถระเป็นประธานในคราวทำสังคายนาที่ประเทศศรีลังกาในพุทธศตวรรษที่ 5(พ.ศ.450) แต่นั้นจึงเรียกว่า พระไตรปิฎก มาจากคำว่า พระ+ไตร+ปิฎก ซึ่งแปลว่า คัมภีร์ หรือ ตะกร้า 3 ใบอันประเสริฐ ประเทศไทยได้พิมพ์พระไตรปิฎกเป็นภาษาบาลีอักษรไทยเป็นครั้งแรก เมื่อสมัยรัชกาลที่ 5 และในสมัยรัชกาลที่8 ได้เริ่มแปลจากภาษาบาลีเป็นภาษาไทยและแปลสำเร็จในสมัยรัชกาลที่ 9 ได้พิมพ์เป็นครั้งแรกในงานฉลอง 25 พุทธศตวรรษ เมื่อ พ.ศ. 2500
พระไตรปิฎก มีความสำคัญเพราะเป็นคัมภีร์ที่จารึกหลักคำสอนของพระพุทธเจ้า ประกอบไปด้วยพระธรรมและวินัย ซึ่งพระธรรมวินัยนี้มีความสำคัญในฐานะเป็นตัวแทนของพระพุทธเจ้า เป็นจุดยืนของพระพุทธศาสนาที่ช่วยให้พุทธบริษัทได้มีแนวทางในการปฏิบัติตามหลักศาสนาในทิศทางเดียวกัน ช่วยให้พระพุทธศาสนาดำรงอยู่ไว้มาจนถึงปัจจุบันนี้
2. สาระสังเขปจากพระสูตร
ในพระสุตตันตปิฎก มีเรื่องราวมากมายที่พระพุทธเจ้าได้ตรัสสอนแก่พุทธบริษัทไว้ มีเรื่องเหล่านี้เป็นต้น
- คุณสมบัติของมิตรที่ดี (พระสูตร อังคุตตรนิกาย ติกนิบาต, เล่มที่ 20 และสัตตกนิบาต เล่มที่ 23)
มิตรที่ควรคบนั้น พระพุทธเจ้าตรัสว่า ต้องประกอบด้วยคุณสมบัติ 7 ประการ คือ
1. ให้สิ่งที่ให้ได้ยาก (ของที่ตนรัก)
2. ทำสิ่งที่ทำได้ยาก ( ช่วยเพื่อนเวลามีความทุกข์)
3. อดทนสิ่งที่ทนได้ยาก (ต่อคำหยาบคายหรือความพลั้งเผลอของเพื่อน)
4. บอกความลับของตนแก่เพื่อน
5. ปิดบังความลับของเพื่อนมิให้แพร่งพราย
6. เมื่อเพื่อนประสบความวิบัติหรืออันตรายไม่ละทิ้ง
7. เมื่อเพื่อนสิ้นโภคทรัพย์ไม่ดูหมิ่น
- ผู้ปฏิบัติผิดในบุคคล 4 จำพวก จัดเป็นคนพาล (พระสูตร อังคุตตรนิกาย จตุกกนิบาต เล่มที่ 21 )
1. ปฏิบัติผิดในมารดา เช่น (มิตตวินทุกะกุมาร)
2. ปฏิบัติผิดในบิดา เช่น (พระเจ้าอชาตศัตรู)
3. ปฏิบัติผิดในพระพุทธเจ้า เช่น (พระเทวทัต พระเจ้าสุปปพุทธะ นางจิญจมาณวิกา)
4. ปฏิบัติผิดในพระสาวกสาวิกาของพระพุทธเจ้า เช่น (พระโกกาลิกะ นันทมาณพ)
ลักษณะการจัดหมวดหมู่ของพระไตรปิฎก
พระไตรปิฎก แบ่งออกเป็น ๓ หมวด ได้แก่ วินัยปิฎก สุตตันตปิฎก และอภิธัมมปิฎก ตามลำดับ
๑. วินัยปิฎก
พระวินัยปิฎก ว่าด้วยศีลและเรียบการปฏิบัติของภิกษุและนางภิกษุณี บรรจุอยู่ในพระไตรปิฎกเล่มที่ ๑ – ๘ จัดเป็นหมวดโดยย่อได้ดังนี้.-
๑. มหาวิภังค์ หรือ ภิกขุวิภังค์ ว่าด้วยสิกขาบทหรือศีลของพระภิกษุ จำนวน ๒๒๗ สิกขาบท
๒. ภิกขุนีวิภังค์ ว่าด้วยสิกขาบทหรือศีลของนางภิกษุณี จำนวน ๓๑๑ สิกขาบท
๓. มหาวรรค ว่าด้วยเรื่องเล่าเกี่ยวกับพระพุทธเจ้าตั้งแต่ตรัสรู้ ประกาศพระศาสนา ประทานอุปสมบทแก่ภิกษุ และเรื่องราวต่าง ๆ เกี่ยวกับข้อปฏิบัติของพระสงฆ์ เช่น การจำพรรษา การใช้จีวร เครื่องหนัง เภสัช (ยา) อาบัติ (โทษที่เกิดจากการล่วงละเมิดศีลแต่ละข้อ)
๔. จุลวรรค ว่าด้วยการบัญญัติวินัยข้อปลีกย่อย เช่น การที่อยู่อาศัย ข้อวัตรปฏิบัติต่าง ๆ และประวัติการทำสังคายนา ฯลฯ
๕. ปริวาร ว่าด้วยเรื่องเบ็ดเตล็ด เกี่ยวกับสิกขาบทของภิกษุและภิกษุณี
๒. สุตตันตปิฎก
สุตตันตปิฎก เรียกสั้นๆ ว่าพระสูตร เป็นประมวลเทศนาของพระพุทธเจ้าที่ทรงแสดงแก่บุคคลต่างๆ ในโอกาสต่างๆ แบ่งเป็น ๕ นิกาย (หมู่หรือหมวด) ดังนี้.-
๑. ทีฆนิกาย แปลว่า หมวดยาว หมายถึงหมวดที่รวบรวมพระสูตรขนาดยาวไว้ โดยไม่ปนกับพระสูตรประเภทอื่นมีทั้งสิ้น ๓๔ สูตร
๒. มัชฌิมนิกาย แปลว่า หมวดปานกลาง หมายถึงหมวดที่รวบรวมพระสูตรขนาดกลางไม่สั้นเกินไป ไม่ยาวเกินไปไว้มีทั้งสิ้น ๑๕๒ สูตร
๓. สังยุตตนิกาย แปลว่า หมวดประมวล หมายถึงหมวดประมวลพระสูตรที่มีเนื้อหาเดียวกันเข้าด้วยกันเป็นหมวดหมู่ มีทั้งสิ้น ๗,๗๖๒ สูตร
๔. อังคุตตรนิกาย แปลว่า หมวดยิ่งด้วยองค์ หมายถึงหมวดที่จัดพระสูตรที่มีข้อธรรมะแล้วจัดลำดับไว้เป็นหมวด ๆ ตามลำดับจากหมวดน้อยไปหามาก มีทั้งสิ้น ๙,๕๕๗ สูตร
๕. ขุททกนิกาย แปลว่า หมวดเล็กน้อย หมายถึงพระสูตรที่รวบรวมข้อธรรมที่ไม่จัดเข้าใน ๔ หมวดข้างต้นมารวมไว้ในหมวดนี้ทั้งหมด แบ่งโดยหัวข้อใหญ่มี ๑๕ เรื่อง
๓. อภิธรรมปิฎก
อภิธรรมปิฎก แปลว่า คัมภีร์ที่รวบรวมธรรมอันยิ่ง เป็นปิฎกที่รวบรวมเฉพาะเนื้อธรรมล้วนๆ แท้ๆ ไม่เกี่ยวกับข้องกับบุคคล เหตุการณ์ สถานที่ใดๆ ทั้งสิ้น แบ่งออกเป็น ๗ คัมภีร์ ดังนี้.-
๑. สังคณี คัมภีร์ว่าด้วยรวบรวมหมู่ธรรมะ
๒. วิภังค์ คัมภีร์ว่าด้วยการแยกอธิบายหลักธรรมออกเป็นข้อๆ โดยแยกแยะรายละเอียดอย่างชัดเจน
๓. ธาตุกถา คัมภีร์ว่าด้วยการสงเคราะห์ โดยการนำเอาข้อธรรมต่างๆ มาจัดเข้าในหัวข้อธรรมใหญ่ตามลักษณะ
๔. ปุคคลบัญญัติ คัมภีร์ว่าด้วยการบัญญัติความหมายของชื่อที่ใช้เรียกบุคคลประเภทต่างๆ ตามคุณธรรมที่มีอยู่ในบุคคล
๕. กถาวัตถุ คัมภีร์ว่าด้วยการสนทนาโดยการถกพูดจาเกี่ยวกับหลักธรรมทรงพระพุทธศาสนา
๖. ยมก คัมภีร์ว่าด้วยการอธิบายธรรมะด้วยวิธีการถามตอบ โดยการตั้งคำถามขึ้นมาทีละคู่
๗. ปัฎฐาน คัมภีร์ว่าด้วยการแสดงถึงความสัมพันธ์กันของธรรมะหรือสิ่งทั้งปวงทั้งหลาย
หมายเหตุ (รายละเอียดให้เป็นศึกษาเพิ่มเติมได้ในหนังสือพระไตรปิฎกฉบับสำหรับประชาชน ของอาจารย์สุชีพ ปุญญานุภาพ โรงพิมพ์มหามกุฏราชวิทยาลัย และหนังสือ คำบรรยายพระไตรปิฎกของอาจารย์เสฐียรพงษ์ วรรณปก)
——————–000——————–
กิจกรรมหลังเรียน เรื่อง พระไตรปิฎก
ให้นักเรียนไปศึกษาค้นคว้าทำใบงาน โดยกำหนดหัวข้อให้นักเรียนไปทำ โดยจัดทำเป็นใบงาน 1 หน้าถึง 2 หน้า
หัวข้อที่กำหนดให้
- ประวัติความเป็นมาของพระไตรปิฎก การจัดหมวดหมู่ รายละเอียดย่อๆ (มีที่อ้างอิงประกอบด้วย)
- เรื่องน่ารู้จากพระสุตตันตปิฏก เรื่องอะไรก็ได้ที่เห็นว่ามีประโยชน์ ๑ หน้ากระดาษขึ้นไป
- ชาดกในพระสูตร 1 ชาดก
