เหตุการณ์การตรัสรู้ของพระพุทธเจ้า เป็นปรากฏการณ์ต่อเนื่องจากเหตุการณ์การผจญมารของพระองค์ การตรัสรู้ของพระพุทธเจ้า เป็นปรากฏการณ์ที่บังเกิดขึ้นแก่พระพุทธเจ้าพระองค์เดียวก่อนใครในโลก จากนั้นพระองค์จึงได้นำคุณธรรมที่พระองค์ได้ตรัสรู้ไปสั่งสอนเวไนยสัตว์จนได้บรรลุตามมากมาย จนสามารถก่อตั้งเป็นพระพุทธศาสนาขึ้นมาดลอดจนถึงปัจจุบัน การตรัสรู้เป็นปรากฏการณ์ที่ทำให้เห็นถึงพุทธจริยาในการค้นพบสัจธรรม คือความจริงของสรรพสิ่งในโลก ที่ทำให้พระพุทธเจ้าเป็นผู้บริสุทธิ์หมดจดจากกิเลสเครื่องเศร้าหมองเป็นพระสัมมาพุทธเจ้า การตรัสรู้ยังบ่งบอกให้เห็นถึงคุณธรรมความดีของพระองค์และความพยายามที่จะรู้สิ่งที่มนุษย์คนใดคนหนึ่งไม่เคยรู้มาก่อน
ในตอนแรกก่อนการตรัสรู้ พระพุทธเจ้าประสงค์จะเอาชนะกิเลสที่เกิดขึ้นในใจของพระองค์เท่านั้น แต่พอหลังจากตรัสรู้แล้ว จึงทราบว่าผลจากการตรัสรู้ธรรมของพระองค์นั้นสามารถนำไปสั่งสอนชาวโลกให้รู้ตามได้ นี้จึงนับว่าเป็นพระมหากรุณาธิคุณอันยิ่งใหญ่ที่มีต่อชาวโลก จนทำให้เราได้มีคุณธรรมความดีเป็นเครื่องยึดเหนี่ยวจิตใจมาได้จนทุกวันนี้
ก่อนที่พระพุทธเจ้าจะได้ตรัสรู้ พระองค์ต้องใช้ความเพียรพยายามอย่างมากที่จะเอาชนะตัวพระองค์ให้ได้ พระองค์ได้ตั้งสัจอธิษฐานอย่างเด็ดเดี่ยว ถึงขนาดอธิษฐานว่าถ้าไม่ได้บรรลุคุณพิเศษดังที่ต้องการจะไม่ลุกจากที่บัลลังก์นี้ ถึงแม้ว่าหนัง เอ็น เนื้อและเลือดจะเหือดแห้งไปก็ตาม การตรัสรู้จึงถือว่าเป็นการบรรลุคุณพิเศษที่ไม่มีอะไรเปรียบเทียบได้
วิเคราะห์การตรัสรู้ของพระพุทธเจ้า
การตรัสรู้หมายความว่าอย่างไร ? พระพุทธเจ้าตรัสรู้อะไร ? ผลที่เกิดจากการตรัสรู้เป็นอย่างไร ?
การตรัสรู้ หมายถึง การค้นพบสัจธรรมความจริงที่มีอยู่ในโลก จนเป็นที่พอพระทัยของพระพุทธเจ้า เป็นการค้นพบสิ่งใหม่ที่ทำให้พระองค์เป็นผู้บริสุทธิ์หมดจดจากกิเลสเครื่องเศร้าหมองทุกอย่าง ซึ่งไม่มีใครพบมาก่อนในครั้งนั้น
การตรัสรู้ ไม่ใช่เป็นการรู้เรื่องใดเรื่องหนึ่งเท่านั้น เพราะการที่ผู้ใดผู้หนึ่งรู้เรื่องใดเรื่องหนึ่งแล้ว อาจไม่ได้ปฏิบัติเคร่งครัดตามเรื่องที่รู้นั้น แต่การตรัสรู้ เป็นการรู้แจ้งที่ทำความบริสุทธิ์ให้แก่ตัวเอง สิ่งที่ไม่ดีทั้งหลายในใจ เช่น ความโลภ ความโกรธ ความหลง ความริษยา ความฟุ้งซ่าน เป็นต้น ได้ถูกกำจัดกวาดล้างไปอย่างหมดสิ้น จนทำให้ดวงจิตหมดจดบริสุทธิ์ผ่องใส การตรัสรู้จึงเป็นความสำเร็จความรู้ทั้งวิชาการและการปฏิบัติอย่างแท้จริง
พระพุทธเจ้าตรัสรู้อะไร
สิ่งที่พระพุทธเจ้าตรัสรู้นั้น เป็นสัจธรรมเรียกว่า อริยสัจ 4 ซึ่งถือว่าเป็นหลักธรรมที่เป็นหัวใจของพระพุทธศาสนา แต่ก่อนที่จะตรัสรู้อริยสัจนั้น พระพุทธองค์ได้ทรงปฏิบัติหลักการอื่นผ่านขั้นตอนมาก่อนแล้ว ในตอนแรกได้ทบทวนฌานต่าง ๆ ที่ได้ศึกษามาจากอาจารย์ ซึ่งได้แก่ รูปฌาน 4 อรูปฌาน 4 ทรงเจริญสมถภาวนาทำจิตให้เป็นสมาธิ คือแน่วแน่บริสุทธิ์ปราศจากกิเลสเครื่องเศร้าหมอง และยังญาณอันเป็นปัญญารู้แจ้งเห็นจริงให้เกิดขึ้นในยามทั้ง 3 ญาณ 3 นั้น ได้แก่
1. บุพเพนิวาสานุสสติญาณ คือการระลึกถึงชาติในอดีตของตนได้
2. จุตูปปาตญาณ การรู้การจุติและการเกิดของสัตว์ทั้งหลาย
3. อาสวักขยญาณ ความรู้เป็นเหตุสิ้นกิเลสอาสวะที่เป็นเครื่องเศร้าหมองหมมอยู่ในจิตสันดาน
ต่อจากรู้ญาณ 3 แล้ว พระองค์ทรงรู้อริยสัจ 4 เป็นเรื่องสุดท้าย ซึ่งได้แก่
1. ทุกข์ ความลำบากของสรรพสัตว์
2. สมุทัย เหตุของการเกิดทุกข์
3. นิโรธ การดับเหตุแห่งการเกิดทุกข์
4. มรรค หนทางที่จะเป็นเหตุแห่งการดับทุกข์
หลังจากพระองค์ได้รู้อริยสัจ 4 แล้ว ได้มีพระปัญญาแจ่มแจ้ง เป็นผู้รู้ทุกสิ่งอย่างในโลก เป็นเหตุให้ถึงความบริสุทธิ์จากกิเลสาวะเครื่องเศร้าหมองที่ดองอยู่ในจิตใจ จึงได้ตรัสรู้ธรรมในวันเพ็ญ 15 ค่ำ เดือน 6 อันเป็นเดือนวิสาขมาส จนได้พระนามว่า ?อรหัง? ซึ่งแปลว่า ผู้หมดจดจากกิเลสและตรัสรู้ชอบโดยลำพังพระองค์เอง ได้พระนามว่า ?สัมมาสัมพุทโธ? ซึ่งแปลว่า ผู้ตรัสรู้เองโดยชอบ พระองค์จึงได้พระนามใหม่ว่า ?พระอรหันตสัมมาสัมพุทธเจ้า? ตั้งแต่หลังการตรัสรู้นั้นมา ทั้งคำว่า ?พุทโธ? ซึ่งหมายถึงผู้รู้ ผู้ตื่น ผู้เบิกบาน จึงได้เป็นพระนามที่ชาวโลกได้กล่าวสรรเสริญพระคุณแด่พระองค์
ผลที่เกิดจากการตรัสรู้ของพระพุทธเจ้า
การตรัสรู้ของพระพุทธเจ้า เป็นการประกาศสัจธรรมแห่งพระพุทธศาสนา เป็นจุดเริ่มต้นแห่งการก่อตั้งพระศาสนา ซึ่งเป็นผลนำมาซึ่งความสุขอันยิ่งใหญ่แก่สัตว์โลกทั้งปวง การตรัสรู้นี้ ทำให้เกิดหลักธรรมคำสอนให้พวกเราได้ศึกษาปฏิบัติมาจนถึงทุกวันนี้ ผลแห่งการตรัสรู้ ยังถือเป็นแบบอย่างแก่มนุษย์ผู้มีความเพียรมุ่งพยายามอย่างแน่วแน่ที่จะกระทำสิ่งที่ทำได้ยากจนประสบความสำและได้ก่อประโยชน์แก่ชาวโลกอย่างมหาศาลและยังได้ทำให้พระสมณโคดม ได้สำเร็จเป็นพระพุทธเจ้า เป็นศาสดาเอกของชาวพุทธ เป็นผู้ก่อตั้งกำเนิดพระพุทธศาสนาขึ้นมาจนเป็นที่ยอมรับเคารพนับถือ ฯ
